تێکهاڵاندنی نەخوازراو لە نێوان دوو زمان دا

Bild: privat

زۆر کەس لە ناوچە نێو کلتوورییەکان پێنج زمان دەزانن، و هەروەها پێنج تێڕوانینی جیاوازیان هەیە.
نووسەر زانیار ئادەمی پێی وایە کە لە ڕێگای فرەزمانی و فرەڕەنگی دەتوانرێت کەلێنەکانی ناو زمانی سویدی پڕ بکرێتەوە.

کاتێک بە زمانی کوردی قسە دەکەم، لە قوڵایی مێشکم دا دەگەڕێم بە دوای ئەو ووشانەدا کە هەستە کۆنەکانم زیندوو دەکەنەوە, ئەو هەستەی من بەهێزترین و لاوازترین پەیوەندیە بە بوون و ژیانیمەوە. بەڵام زمانەکەم لاوازتر بووە بە تێپەڕبوونی کات. من چیتر ئەو کەسە نەماوم کە لە کوردستان بووم. هەموو خانەکانی ناو جەستەم پێنج جار گۆڕاون. بەڵام ناخ و ڕۆحی من هێشتا بەهێزە و دروستبوونی من و زمانەکەم زۆر نەگۆڕاوە.

ئەو بەشەی مێشکم کە جەستە و هەستەکان کۆنترۆڵ دەکات بێ ووشەیە. ئەو بەشەی دیکەی مێشکم کە هەست و وێنە و میتافۆرەکانی تێدا دەگوازرێنەوە کوردییە. هەروەها ئەو بەشەی مێشکم کە بیرکردنەوە و پیلان و ئایدیاکانی تێدا كۆ بۆتەوە بە سویدیە.

هەستەکانم بە کوردین و بیرکردنەوەم بە سویدیە. بیرەوەرییەکانم بە زمانی کوردین و داهاتوو بە زمانی سویدی دەبینم. لە خەونەکانم دا، ئەو دوو زمانە تێکەڵ بوون. لە وێنەی خەونەکان دا وەک فیلمێک کە دەتوانین بە خێرایی لە نێوان کات و شوێندا وێنەکە بگۆڕین تاکە شوێنێکە کە ئەو دوو زمانە تێیدا هاوئاهەنگن.

گۆڕینی زمان لە نێوان کوردی و سویدی دا وەک گۆڕینی نێوان فیلم و ئەدەبیاتە. من کاتێک فیلم یا وێنە دروست دەکەم بینەرەکان ئەو کاراکتەرەرانە و ئەو بەرهەمانە وەردەگێڕنەوە بۆ هەست و بیرکردنەوەی خۆیان. لە هونەر دا ئەوە بە تەواوی پێچەوانەیە، لە به‌رهه‌می نووسراوەکانم دا هەست و کارەکتەرەکان خوێنەران خۆیان دەیکەن بە وێنە. لە ئەدەبیات دا هەر وەک لە وڵاتی سوید هەموو ووشەیەک ئازادە. لە فیلمەکان دا وشەکان ملکەچی وێنەکانن، وەک شێعری کوردی کە بە پێچەوانەی فیلمەکان هەستە مەزنەکان لە وێنەیی بچووکتر دا خۆ دەنوێنن.

دەربڕینی مەزنی زمانی کوردی و میانڕەوی زمانی سویدی لەجیاوازییەکی زەقی یەکتردان. لە وڵاتێکی وەک سوید کە ئازادی قسەکردن هەیە و هەموو شتێک دەتوانێت بنووسرێت، زمانی سویدی لە ترسی لەدەنگدانی لووتبەرزی دەکشێتەوە، لە زۆربەی بەشەکانی کوردستان کە کوردی قەدەغەیە چیرۆک نووسانی کورد هەوڵیان داوە هاوار بکەن و زمانەکەیان بەدەنگێکی بەرز دەنگ بداتەوە. ڕۆمانی کوردی زۆر نین، بەهۆی چەوسانەوەی زمانی کوردی، بەڵام زیادترین شێعری کوردی هەیە، هۆنراوەکان لە پێکهاتە بچووکەکاندا درووست دەبن و بە هێمنی بڵاو دەبنەوە لە دەمەوە بۆ دەم، لە گوندەوە بۆ گوند. شاعیرانی کەرد هەمان مەبەستیان بە جێ هێناوە وەک مۆسیقای ”بلووس” کە کۆیلە ئەمریکیەکان بە گۆرانی پەیامەکانی خۆیان بڵاو دەکردەوە، یان شایی ”کاپۆیرا” کە لە کۆیلەکانی بەڕازیل هاتوە و کە لە ڕاستی دا وەرزشی کێبڕکێیە، بەڵام وەک سەما خۆی پێشاندەدا.


یەکەم ڕۆمانی من ”کوڕە شووشەییەکە” باسی دە ساڵی هەوەڵی ژیانم دەکات و کە پێنج ساڵی یەکەم لەکوردستان بوم و پێنج ساڵی دیکە لە سوید بوم. من پرسیارم لە کوڕەکەی ناو دڵم کرد و لێم پرسی چی لە دڵیدایە؟ ئەو کوڕەی ناودڵم بە کوردی وەڵامی دایەوە بەڵام من چیرۆکەکەیم بە سویدی نووسی، لە نووسەرێک ڕا بوم بە وەرگێڕێک، نەک تەنیا بیرەوەری وهەستەکانی بۆ ئەدەب، بەڵکو لە زمانی کوردیەوە بۆ سویدی، شێوازەکەی جیاواز بو لە هەر شتێکی تر کە نووسیومە. من بە بێ مەبەست هاوپەیمانیم لە نێوان کوردی و سویدی دا ڕێکخستبوو. هەموو ووشەکان سویدین، بەڵام کتێبەکە لە ڕاستی دا بە تێکەڵاو کردنی هەر دوو زمانی کوردی و سویدی نووسراوە، وەک بوونەوەرێکی کورد بەجل و بەرگی سویدییەوە.

هەر لێرەش دا هێزی فرەزمانیی دەتوانرێ بدۆزرێتەوە، لە کۆبونەوەی دوو زمانەکە دا سێهەمین زمان سەرهەڵدەدات، ڕێڕەوێک لە نێوان زمانەکان دەکاتەوە کە وشەکان زاراوەکان و دەربڕینەکان بەرەو پێش و پشتەوە دێن و دەڕۆن. ‎هەندێک جار زمانەکان دەجەنگن و پاشان ڕستەیەکی تەواو دروست دەکەن. لە ڕۆمانەکەم دا خۆم لەو ڕێڕەوە دا دۆزیەوە، هەموو ئەو شتانەم وەرگرت کە وەدەستم کەوت، نوسینەکەم بو بە هەوڵێک بۆ خۆ دورخستنەوە لە سانسۆڕی سویدی و سانسۆڕی سیاسی کوردی.

لە هەڵچوونەکەی نێوان زمانەکان دا هندێک ووشە دەردەکەون کە لە یەک زماندا هەیە بەڵام لە ئەوی تر دا نیە، ئەو ڕەنگاوڕەنگیە تایبەتە هەرگیز داهێنراو یان ناودێر نەکراوە. بۆ نموونە لە زمانی کوردی (یان هەر زمانێکی تر) وشەی لاگوم (lagom) نییە، مانای ئەو ووشە ”مامناوەندی یا نە زۆر و نەکەم“،
و هەر ئەوەش که زۆر گرینگه بۆ کەسایەتی و کولتووری سویدی، لە ڕاستی دا ڕوح و کەسایەتی کورد دوورە لەو جۆرە ووشەیە، لە زمانی کوردی دا چەند ووشەیەک لە ژیانی ڕۆژانەدا بەکار دەهێنرێت کە زۆر توند و هەستیارن، هەندێک وشە وەک: تۆ ڕۆحی منی، دڵی منی،جەرگی منی، من بۆ تۆ دەمرم. هەروەها ئەگەر داوا لە کوردێک بکرێت کارێک بکات بۆت وەڵامەکە زۆر جار ئەوەیە: ”بەسەر چاوەکانم”. بەو مانایەی کە ئاواتی تۆ لە چاوم زیاترە و هیچ نابینم جگە لە خواستی تۆ.

لە وەرگێڕان دا هەمیشە کوورتکردنەوەیەک هەیە کە لە ناو بۆشاییدا نامێنێت، نووسینەکەم وەک کۆترێکی باڵ بەستراوە کە مەترسی ئەوە دەکات بە تەواوی بە بەرزاییەکانی ئاسمان نەگات، ئەو دۆڕاندنە زۆر جێی سەرنجە کاتێک بە زمانی کوردی قسە دەکەم. بۆ دایک و باوکم بە پێچەوانەوەیە، بە زمانی ڕەسەنی خۆیان زمانێکی پێشکەوتوو بەکاردەهێنن بەڵام بە زمانی سویدی دەربرینی خۆیان بەزەحمەت دەزانن. ڕاستەوخۆ لە کوردیەوە ووشەکان وەردەگێڕن بۆ سویدی. سویدیەکان ئەوە بە هەڵە دەبینن و نەک وەک قازنجێک و سامانێک لە لایەن زمانی کوردیەوە بۆ زمانی سویدی، لەبەر ئەوەش دایک و باوکم وەک گەمژە دەبیندرێن و بێدەنگ دەمێنن لە چوارچێوەیەک دا کە بە جدی وەرناگیرێن.

لە ڕاستی دا ئەو کەسانە کە فرەزمانن گەورەترین گەشەپێدەری سویدن، داهێنان توانای ئەوەی هەیە کە لەڕێگای بەکارهێنانی یەک شت بتوانێت شتێکی نوێ دروست بکات و لە دانانی دوو بیرۆکە پێکەوە بیرۆکەیەکی تازە پەیدا بکات، فرەزمانی ڕاهێنانێکی بەردەوامە لەو بەشەدا وەک بینینێکی هەمەجۆر کە هەموو شتێک لە هەمان کاتدا لە گۆشەی جیاوازەوە دەبینرێت. تا زمانەکان زیاتربن گۆشەکان و ڕوانگەکان زیاتر دەبن، زۆر کەس وەک من هەیە کە لە ناوچە نێو کلتووریەکان پێنج زمان دەزانن و لەبەر ئەوەش پێنج تێڕوانینی جیاوازمان پێ دەبەخشێت. کۆبونەوەی نێوان هەموو ئەو زمانانە کاریگەریەکی زیاتری هەیە و ئەو کەسە فرەزمانیانە دەوڵەمەندیەک و ڕەنگێکی جیاوازتر دەبەخشن بە زمانی سویدی.

زانیار ئادەمی • 2023-03-25
زانیار ئادەمی نووسەرە، وانەبێژ و هەروەها دەرهێنەری فیلمە


لیکتان گۆڤارێکی فرە زمانی کولتوورییە و به‌ تایبەتی لە سه‌ر کۆبوونەوەی زمانه‌كان ده دوێ. به‌ پێی دروشمی "هونەر بۆ هەمووان" لەسەر هونەر و کولتوور و فرەزمانی دەنووسین. ئێمە لە ڕووی سیاسی و ئایینییەوە سەربەخۆین (Konstfrämjandet Västmanland) و بە شێوەیەکی گرێ نه‌دراو لەگەڵ کۆنستفرمینداێ ڤێستمانلاند كاری رۆژنامه‌وانی بەڕێوە دەبرین. پەیوەندیمان پێوە بکە

Arrangerat äktenskap mellan två språk

Bild: privat

Många i interkulturella områden kan fem språk vilket ger dem fem parallella perspektiv. Zanyar Adami reflekterar kring att fylla hålrummen i svenskan och addera nyanser till de befintliga orden.

När jag talar kurdiska rotar jag i ordförråd djupt ner i hjärnan, till då språket klädde mina tidiga känslor. Detta ursprungliga är min starkaste och svagaste länk till existensen. Svag för att den tunnas ut med åren när avståndet i tid ökar. Jag är inte längre människan jag var i Kurdistan. Alla min celler har bytts ut fem gånger om sedan dess. Men essensen är fortfarande stark, själva tillblivelsen av mig och mitt språk är oförändrat. 

Min språkutveckling har följt min hjärnas utveckling. Reptilhjärnan som styr kroppen och sinnena är ordlös. Lillhjärnan där känslorna sitter och som förmedlar sig genom bilder och metaforer är kurdisk. Storhjärnan där tankarna bor och uttrycker sig i ord, koncept och idéer är svensk.

Jag känner på kurdiska och tänker på svenska. Jag minns på kurdiska och spår framtiden på svenska. I drömmarna sammanblandas språken. Drömmens bildflöden, likt filmens, där vi snabbt kan klippa mellan tid och plats, är det närmaste jag kommer symbiosen mellan språken.

Att pendla mellan kurdiska och svenska påminner om att skifta mellan film och litteratur. När jag gör film skapar jag bilder med miljöer och karaktärer som tittarna avkodar till känslor och tankar. I litteraturen är gången tvärtom. Då skriver jag känslor, tankar, karaktärs- och miljöbeskrivningar som läsarna omvandlar till bilder. I litteraturen liksom i Sverige är orden fria. I film är orden underställda bilderna, inte helt olikt den kurdiska poesin där stora känslor trycks ihop i små bildsköna strofer.

Kurdiskans omåttlighet och svenskans måttfullhet står i bjärt kontrast till varandra. I ett land med yttrandefrihet där allt kan skrivas håller svensken igen i rädsla för att framstå som pretentiös eller sentimental. I Kurdistan där kurdiskan är förbjuden har kurdiska berättare försökt vråla bort sin munkavle. Det finns få kurdiska romaner på grund av förföljelserna men desto mer poesi. Dikter har deklamerats i slutna grupper, viskats från mun till mun, förmedlats från by till by. De har fyllt samma syfte som bluesen på de amerikanska slavplantagerna där budskap förklädda till sånger spreds. Eller kapoeiran på slavfälten i Brasilien där kampsport tränades kamouflerad till dans.


Min debutroman Glaspojken skildrar mina tio första levnadsår där de första fem åren utspelar sig i Kurdistan och de andra fem i Sverige. Jag frågade pojken inom mig vad han hade på hjärtat. Han talade kurdiska men jag skrev ner hans berättelse på svenska. Författaren i mig klev in som översättare, inte bara av minnen och förnimmelser till litteratur, utan också från kurdisk (kon)text till svensk. Stilen liknade inget annat jag skrivit. Jag hade oavsiktligt arrangerat ett äktenskap mellan kurdiskan och svenskan. Alla ord är svenska men boken är i själva verket skriven på kurdisk/svenska. En kurdisk organism iklädd en svensk språkdräkt. 

Här i ligger flerspråkighetens expanderande effekt. I mötet mellan två språk uppstår ett tredje. En korridor mellan språken öppnas där ord, idiom och uttryck springer fram och tillbaka. I bland kolliderar språken och bråkar med varandra tills tesen och antitesen samsas till en syntes. I min roman befann jag mig i den korridoren och fångade upp allt som passerade. Skrivandet blev ett utbrytningsförsök från den svenska självcensuren och den politiska censuren av kurdiskan.

I pendlandet mellan språken framkommer ord som existerar i det ena men inte det andra. Exakt den specifika nyansen har aldrig uppfunnits eller benämnts. Exempelvis finns ingen motsvarighet till lagom på kurdiska (eller något annat språk). Just lagom återspeglar återhållsamheten som är så signifikant för det svenska kynnet. Kurdiskan däremot är långt ifrån lagom. Otaliga kärleksbetygelser används till vardags. Du är min själ, mitt hjärta, min lever, jag dör för dig, jag tar på mig all din smärta. Om en kurd blir ombedd att göra något blir svaret ofta ”på mina ögon” i den dubbla betydelsen att ditt önskemål är värd mer än mina ögon och jag ser inget annat än din önskan.

I översättningen finns alltid ett svinn som försvinner i tomrummet. Likt en vingklippt duva riskerar texten att inte nå himmelshöjder. Svinnet är mest påtagligt när jag talar kurdiska, för mina föräldrar är det tvärtom. Avancerade resonemang som de ballerinatrippar fram på kurdiska styltar de fram på svenska. De använder direktöversättningar som avfärdas som felaktiga, inte som en kurdisk kryddning av svenskan. De framstår som dumma och förblir därför hellre stumma i sammanhang där de inte tas på allvar. 

I själva verket är de flerspråkiga svenskarna de största utvecklarna av svenskan. Kreativitet är att kunna hitta många användningsområden för samma sak och att kunna skapa något nytt av att sätta ihop två befintliga idéer. Flerspråkigheten är en konstant övning i dessa förmågor. Ett multipelt seende där allt ses ur olika vinklar samtidigt. Ju fler språk, desto fler vinklar. Många med mig i interkulturella områden kan fem språk vilket ger oss fem parallella perspektiv och mötet mellan var och en av språken ger en multiplicerande effekt. Vi befruktar svenskan genom att fylla hålrummen med nyord och addera fler nyanser till de befintliga orden.

Zanyar Adami • 2023-03-25
Zanyar Adami är författare, föreläsare och filmregissör.