Po raz pierwszy zetknęłam się z twórczością Afranga Nordlöfa Malekiana w jego rodzinnym mieście Uppsali, gdzie jego prace stanowiły część wystawy w tamtejszym Muzeum Sztuki. Jedną ze ścian pokrywały przepisy z książki kucharskiej: The Art of Cooking With Communist Dreams – From Garlic to Onion (pl: Sztuka gotowania z komunistycznych mrzonek – od czosnku do cebuli), zawierające trzy nieco odbiegające od kulinarnych norm opisy dań w języku perskim i angielskim. Składniki są nie do końca jadalne: 90 kilo kultury macho, żółty samochód marki Paykan i babcię dzierżącą Koran mamy pomieszać z zawiedzionymi marzeniami, utopijnymi wizjami czy wrzącymi konfliktami międzypokoleniowymi – codziennością Irańczyków zmuszonych do opuszczenia kraju po rewolucji islamskiej w 1979 roku.

Odwiedzam Afranga w jego pracowni przy Brommaplan w Sztokholmie. Ponieważ wkrótce ma się przenieść się do nowego lokalu – starej mleczarni w południowej części miasta – ostrzega mnie już od progu przed bałaganem, zupełnie bezpodstawnie. Na stole czeka na mnie fika – kawa, słodkie bułeczki i owoce.
— Wszystko zaczęło się od bardzo znanej irańskiej książki kucharskiej pt. Sztuka gotowania – od czosnku do cebuli, autorstwa małżeństwa tłumaczy, dwojga irańskich komunistów. Książka zawiera dania z różnych stron świata. A wyrażenie od czosnku do cebuli oznacza po persku od początku do końca. Prawda, że daje do myślenia?

Trzy nieszablonowe przepisy na perskie dania pokazują, jak duży wpływ na życie zwykłych rodzin mają ważne wydarzenia polityczne. Po skompletowaniu składników kolejne kroki przepisu mogą wyglądać w następujący sposób:
”Drag the baggage to your grandfather’s Paykan. Return inside and say goodbye to all your aunts. Kiss the Koran your grandmother is holding and leave through the front door. Re-enter and repeat the procedure twice. Remember not to roll your eyes!”
(pl: „Włóż bagaż do Paykana swojego dziadka. Wróć do domu i pożegnaj się ze wszystkimi ciotkami. Ucałuj Koran, który trzyma twoja babcia, i wyjdź. Wejdź ponownie i powtórz procedurę dwukrotnie. Pamiętaj, żeby nie przewracać oczami!”)

— Ta praca jest przykładem na to jak pisanie daje mi narzędzia do zagłębienia się w myśli innych ludzi. Wyobrażałem sobie, co moje ciotki pomyślałyby w danej sytuacji i starałem się je naśladować. Możliwości, które ofiarują mi w tej kwestii języki i pisanie są wyzwalające.

Eksploatujesz i rozciągasz języki i pismo pod względem formy i treści. Ale bronisz się przed etykietą artysty, który wyraża się poprzez język i pismo.
— Niektórzy artyści, którzy twierdzą, że wyrażają się poprzez język, tworzą abstrakcyjną poezję. To w ogóle nie jest moim głównym źródłem inspiracji. Podoba mi się, że inni rozkładają słowa lub zdania na części pierwsze, ale mnie bardziej interesuje opowiadanie historii i budowanie narracji. Jak przyswajamy informacje i tworzymy różne rzeczywistości.

Wiem, że zależy ci na tym, żeby wszyscy mogli łatwo zrozumieć twoją sztukę. Nie chcesz jej odbiorców wyobcowywać.
— Chcę, żeby ludzie czuli się częścią mojej sztuki. Przepisy, które widziałaś w muzeum – kiedy je pisałem, świetnie się bawiłem. I każdy może je przeczytać. Wydrukować sobie w domu czy w bibliotece.

Skąd to zainteresowanie językami i twoja świadomość językowa?
– Wychowałem się w dwujęzycznej rodzinie. Moja mama pochodzi ze Szwecji, a mój ojciec z Iranu. Dorastaliśmy głównie w Szwecji, ale częściowo też w Iranie i mieliśmy tam nawet swoich nauczycieli. Rodzicom zależało, żebyśmy znali bardzo dobrze i szwedzki i perski. I koniecznie nauczyli się francuskiego. Znajomość języków była w naszej rodzinie niezmiernie ważna. W Szwecji tego mi brakuje, zrozumienia, jak ważne są umiejętności językowe. Będąc w Iranie, i podczas studiów w Libanie doświadczyłem na własnej skórze jaką ogromną moc daje znajomość wielu języków.

To widać w twojej twórczości, która wykracza daleko poza szwedzki świat sztuki.
— Zauważyłem, że ludziom ciężko jest mnie zaszufladkować na podstawie tego, gdzie dorastałem. Chcę, żeby historie, które tworzę były dokładnie takie same.
Bawi mnie to ogólne zdezorientowanie: poczekaj, to gdzie ty się urodziłeś? Za każdym razem słyszę zupełnie inne sugestie.

Ciekawe, że dla ludzi to tak niezmiernie istotne.
— To zupełne wariactwo. Bardzo chciałbym, żeby podział na narody przestał istnieć. W moich tekstach staram się tworzyć nowe połączenia, poddawać w wątpliwość zastane wyobrażenia i struktury. Pokazywać, że istnieje inna droga i inny sposób myślenia. Życia. Pisania.

Jak posługujesz się językami w praktyce? Czy to zależy od tego, co piszesz?
— Piszę i mówię po szwedzku, angielsku i persku, i to w którym z tych języków się wyrażam, zależy od pracy, którą tworzę. Czasem zaczynam od pisania po szwedzku. Potem tłumaczę tekst na angielski i dalej piszę już po angielsku, w poszukiwaniu poetyckiego wyrazu. Ale mój proces pisania jest bardzo zróżnicowany.

Zdjęcie: Paul Kokamägi

Często piszesz i pracujesz kolektywnie. Przed wybuchem pandemii zainicjowałeś projekty artystyczne w Fundacji Arab Image w Bejrucie i na Uniwersytecie Amerykańskim w Kairze. Tam zarchiwizowaliście cyfrowo i udokumentowaliście ogromną ilość historycznych, ręcznie kolorowanych fotografii portretowych z całego regionu. W Bejrucie poznałeś libańską pisarkę i badaczkę Nour Helou. Zaczęliście razem pisać historie.
— Poznałem Nour przez przypadek w barze w Badaro w 2019 roku. Od tego czasu współpracujemy, piszemy razem historie na podstawie tych ręcznie kolorowanych fotografii, co wkrótce zaowocuje książką o roboczym tytule: ”Zaćmienie żeńskiego i męskiego słońca”. Naszym językiem roboczym był angielski, a czasem arabski lub perski w zależności od humoru. A niekiedy mówimy też po francusku, bo nie chcemy, żeby nas ktoś zrozumiał! Kiedy pracuję nad tekstami sam, wysyłam je do osób, którym ufam językowo. Nour oczywiście zawsze ma do dodania swoje kropki i przecinki. Miałem też nauczyciela, filozofa i pisarza, z którym bardzo dobrze mi się rozmawiało o moich tekstach. Trudno znaleźć ludzi, którzy się na tym znają. Ale on zawsze sprawiał, że praca nad edycją tekstów była przyjemnością.

Praca nad tekstem i tłumaczeniami nigdy się nie kończy.
— Współpracuję też z architektem i tłumaczem Soroorem Notashem, który tłumaczy moje teksty na perski, i kuratorem sztuki Samuelem Girmą, który tłumaczy moje wiersze ze szwedzkiego na angielski – pokazywałem je ostatnio podczas mojej wrześniowej wystawy ”Nagle się trafiło!”. Po przetłumaczeniu przez nich tekstów zawsze je razem omawiamy. I często edytuję oryginalny tekst pod wpływem tłumaczenia, tak żeby zanikła granica między tłumaczeniem a oryginałem. Ostatecznie zostawiam tłumaczenie a oryginał kasuję.

Mam wrażenie, że twoim językiem jest wielojęzyczność.
– To język, z którym dorastałem. To język, o który muszę się zatroszczyć. Moim wyrazem artystycznym jest troska o wielojęzyczność. Kiedy organizowałem irańską imprezę-performance „Keeping up with the Iranians” wspólnie z aktorami Mią Herman, Sepideh Khodarahmi, Edwinem Safari i publicznością, mieszaliśmy angielski i perski. Chciałem, żeby scenariusz był napisany najszczerzej jak tylko potrafię.
— Potem usłyszałem, że moja praca była refleksją na temat poczucia wykluczenia – w tym przypadku osób, które nie znają perskiego. Moim zdaniem to raczej dowód na to, że istnieją rasistowskie struktury na podstawie których z góry zakłada się, że artysta, który nie pracuje z językiem angielskim lub odniesieniami do kultur zachodu, pracuje z wykluczeniem. W mojej sztuce zupełnie nie interesuje mnie kwestia wykluczenia. Po prostu szukam języka, który znam i którego się nauczyłem, i w którym chcę pracować.

Język odzwierciedla społeczeństwo i jego rozwój, czasem jednak pozostaje w tyle i nie zmienia się w tym samym tempie. Jak ty chciałbyś zrewolucjonizować język?
— Jest tak wiele z góry ustalonych ram, jak powinniśmy się wyrażać, jak powinniśmy ze sobą rozmawiać. Chciałbym, żeby nie postrzegano języków jako ograniczonych granicami państw. Żebyśmy je mieszali jeszcze bardziej. Bardzo wcześnie zauważyłem, że podczas pobytu w Iranie ludzie naśmiewali się z mojej mamy. Zna perski, ale nie do końca poprawnie gramatycznie. Podobnie było z moim tatą w Szwecji. Nie traktowano ich poważnie. Chciałbym, żeby tacy ludzie nie czuli się gorsi. Nie powinniśmy sprawiać, żeby ludzie czuli się mniej warci – taki nowy sposób myślenia powinien przenikać całe społeczeństwo. Sposób w jaki ze sobą rozmawiamy, jak siebie nawzajem słuchamy – rzeczy, które na co dzień postrzegamy jako apolityczne, mają radykalny polityczny potencjał.

Kto stanowi dla ciebie źródło inspiracji?
– Inspirują mnie głównie inni pisarze. Toni Morrison czy ostatnio Audre Lorde. Ich niesamowite zdolności narracyjne. Naśladuję innych pisarzy i ich literackie chwyty. Potrafią mnie uwieść swoimi sformułowaniami. Słuchałaś kiedyś wywiadów z Toni Morrison? Jestem pod wielkim wrażeniem jej umiejętności wypowiadania się na każdy temat. Nie mówiąc już o jej prozie. Powieść „Najbardziej niebieskie oko” uświadomiła mi, jak ważne jest pierwsze zdanie tekstu.

Jak zatem zaczyna się historia o ”Zaćmieniu żeńskiego i męskiego słońca”?
— Once upon a time, there was a sun, both male and female, with thick eyebrows, mustache, locks of hair, eyes, and a small mouth.
(pl: Dawno, dawno temu było sobie słońce, męskie i żeńskie, z grubymi brwiami, wąsami, lokami, oczami i małymi ustami.)